دکتر اسفندیار: سیاست‌گذاری‌ها تاثیر بسزایی در پیشبرد جامعه دارند، تصمیم‌گیران باید مشاورانی که ریشه در دانشگاه، جامعه و دنیای بین‌الملل دارند، داشته باشند
دکتر علی اسفندیار، دانشیار دانشکده فیزیک دانشگاه صنعتی شریف است وی پس از انتخاب رشته ریاضی در دبیرستان، دوره کارشناسی را در سال‌های 1382 تا 1386 در دانشگاه خوارزمی در رشته فیزیک حالت جامد گذراند. سپس دوره کارشناسی ارشد را در دانشگاه تهران و دوره دکتری را در دانشگاه صنعتی شریف به پایان رساند. در این مدت حدود یک سال هم برای گذراندن فرصت مطالعاتی به دانشگاه پنسیلوانیا آمریکا رفت.
وی پس از دوره دکتری، زمانی‌که برای پسادکتری اقدام کرده بود توانست در دانشگاه منچستر انگلیس به مدت سه سال به تحقیق و پژوهش بپردازد و در طول این مدت در آزمایشگاه پروفسور آندره گایم برنده جایزه نوبل 2010 تجربیات بسیاری کسب کند. دکتر اسفندیار در سال 1396 تصمیم گرفت به کشور باز گردد و از همان موقع در دانشکده فیزیک دانشگاه صنعتی شریف به تدریس و پژوهش پرداخت.
دکتر اسفندیار موفق به چاپ مقالاتی در معتبرترین مجلات علمی دنیا از جمله نیچر و ساینس شده است. پژوهش‌های ایشان به عنوان اولين مقاله از کشور ایران در حوزه تجربي و غیرپزشکی در این مجلات چاپ شده است.
در ادامه گفتگوی این استاد جوان را با خبرنگار روابط عمومی دانشگاه می‌خوانید.
بازگشت به میهن انتخاب شخصی من بود
بازگشت همیشه یک انتخاب است و الزاماً همه جوانب را در نظر نمی‌گیرد. شما باید معیارهایی را که برایتان مهم است الویت‌بندی کرده، امتیاز بدهید و براساس آن انتخاب کنید.
علاوه بر یکسری دلایل شخصی، انتقال دانش و فناوری به میهن، و اینکه در خارج از کشور کارهای زیادی انجام شده و درحال انجام است و من این نیاز را دیدم که لازم است در داخل کشور حرکتی را شروع کنیم و می‌خواهم سهم کوچکی در توسعه علوم پایه و علوم کاربردی در حد توان و بضاعتم داشته باشم. یکی دیگر از انگیزه‌های اصلی من کار با دانشجویان هم‌وطنم بود که بتوانم در حوزه‌هایی که علاقه‌مند هستند هدایت‌شان کنیم تا به تبع آن بتوانند صاحب فکر و اندیشه شوند و به گوشه‌ای از علم و فناوری این مرز و بوم و سپس به جامعه جهانی کمک کنند، در نهایت همه این دلایل جمع شد تا من برگردم و در دانشگاه صنعتی شریف مشغول شوم.
لذت کشف کردن و حل مسائل فیزیک در سایر مطالب علمی نبود
انتخاب رشته فیزیک انتخاب نسبتاً سختی است زیرا شما باید علایق، توانمندی‌ها و تجربیات خودتان را بشناسید و هیچ‌گاه نباید سوار برموج تبلیغات یا رسانه شوید.
وقتی فیزیک را می‌خواندم، عمق و غنایی در مطالب فیزیک بود که در سایر مطالب علمی وجود نداشت و لذتی که در فهمیدن، کشف کردن، دانستن و حل مسایل فیزیک یافتم کاملاً متفاوت بود و باعث شد که من فیزیک را انتخاب کنم.
ماهیت دروس و مطالب فیزیک جاذبه دارد و حوزه کارکردی فیزیک بسیار گسترده و متنوع است بنابراین شما با انتخاب فیزیک در هیچ مقطعی مخصوصاً کارشناسی و کارشناسی ارشد محدود به یک حوزه خاص نخواهید شد.
بنا بر علاقه شخصی، بازخورد مثبتی که گرفتم همچنین حداقل توانمندی‌هایی که از نظر ریاضی و حافظه داشتم باعث شد در مجموع متوجه شدم اگر پشتکار را هم به اینها اضافه کنم می‌توانم در فیزیک موفق باشم.
با خودتان صریح و شفاف باشید
داوطلبین کنکور باید همه نکاتی را که گفتم درنظر بگیرند، آیا با خواندن و درک مسائل فیزیک می‌توانند خوب کنار بیایند، استنتاج و استنباط کنند. البته خیلی از این مسائل هم به سیستم آموزشی باز می‌گردد که گاهاً افراد علاقه‌مند یا دلزده از فیزیک می‌شوند ولی تنها علاقه‌مندی کافی نیست، در کنارش باید توانمندی و پشتکار هم باشد چرا که بعضی از رشته‌ها امکان دارد در دوره چهار ساله به نتیجه برسد ولی فیزیک نیاز دارد که شما تحصیلات تکمیلی را ادامه دهید تا بتوانید یک فرد خبره در حوزه‌ای خاص شوید. بنابراین اگر داوطلب در این زمینه‌ها با خودش صریح و شفاف باشد توصیه می‌کنم رشته فیزیک را انتخاب کند.
ما به جایزه و پایان کار فکر نمی‌کنیم
حقیقتاً هیچ یک از پژوهشگران حرفه ای که در حوزه‌های مختلف فعالیت می‌کنند در انتظار دستاورد و جایزه مهمی نیستند بلکه ما در مسیری قدم می‌گذاریم که هرکسی به نوبه خودش تحقیق و پژوهش‌هایی را انجام می‌دهد و راه را برای سایرین هموار می‌کند. البته شاید فرصت این را داشته باشیم که به دستاوردهایی برسیم.
بنده به سهم خودم کارهایی در حوزه مواد دوبعدی، مواد نازکی که در مقیاس اتمی ضخامت داشته و ساختار بلوری خیلی منظم و جالبی دارند، انجام دادم. این مواد کاربردهای بسیار خوبی در حوزه الکترونیک و اپتیک دارند مثل گرافین. علاوه بر آن در شناسایی، هم‌کنش سیالات و توسعه کار با این مواد هم فعالیت‌هایی را انجام دادم. درخصوص ترابرد یونی از بین لایه‌های دو بُعدی هم یکسری تحقیقات و پژوهش‌هایی را انجام دادم که خوشبختانه مورد توجه هم بوده است و امیدوارم برای سایر پژوهشگران مفید بوده باشد و در آینده بتوانم آن‌ها را تکمیل کنم.
برای موفقیت به دنبال شانس نباشید کلید اصلی پشتکار است
همیشه موفقیت به صورت نسبی تعریف می‌شود و هیچ‌گاه موفقیت مطلق نیست. شما همیشه یک هدف بلندمدت یا کوتاه‌مدت برای خودتان متصور می‌شوید و باید نردبان را پله پله بالا بروید زیرا هیچ وقت آسانسوری یا بخت آزمایی در علم وجود ندارد.
برای خود من وقتی مقاطع را طی می‌کردم یا تحقیقاتم به چاپ می‌رسید موفقیت‌های کوچکی بود و گاهی فکر می‌کردم شاید انتهای مسیری وجود داشته باشد اما وقتی که سه سال با پروفسور آندره گایم، برنده جایزه نوبل که به بالاترین درجه علمی رسیده بود در ارتباط بودم و می‌دیدم که روزهای تعطیل بدون توقع و اجباری کار می‌کند و در آن سن هنوز به تحقیق ادامه می‌داد باعث شد که انگیزه مضاعفی بگیرم و اهداف و موفقیت تعریف دیگری از خودش نشان داد، بنابراین گاهی می‌توانیم تعاریف‌مان را اصلاح کنیم اما در مورد خودم می‌توانم سه عامل مهم را در این راه آموختم:
-
فرصت و شانس علم‌آموزی از استادان برجسته و مطرح که از نظر علمی یا اخلاقی که علم برای علم، پژوهش می کردند، توانستند یک پله من را بالا ببرند.
-
کلید طلایی تلاش و پشتکار بود، همیشه پیگیری و استمرار در کارها دو نتیجه خواهد داشت یکی اینکه شما مسلط به جوانب کار می‌شوید و ضعف‌ها برطرف و توانمندی‌های بیشتری می شوند. دوم آنکه خیلی از عواملی که دست شما نیست شاید اسمش شانس باشد اما من می‌گویم عوامل خارج از کنترل شما که آن‌ها هم در کنار خواسته‌های شما و در راستای اهداف شما هم جهت می‌شوند. بنابراین قسمتی از کارها با پشتکار و بعد از آن با توکل انجام شدنی است.
-
نوع و زمان انتخاب‌های شما هم بسیار مهم است، انتخاب‌هایی از قبیل استاد، موضوع تحقیقاتی، موقعیت‌های پیش رو که در آن قرار خواهید گرفت.
می‌خواهم ردپایی در فیزیک کاربردی داشته باشم
امیدوارم بتوانم بیشترین و مهم‌ترین سهم خودم را در ارتقای علوم پایه کشور ایفا کنم و ردپایی در فیزیک کاربردی دنیا به جای بگذارم. این بزرگ‌ترین آرزوی من است و هرکسی می تواند این آرزو را برای خودش داشته باشد بدون این هدف و خواسته شما هیچ وقت تلاش بیشتری نمی‌کنید. لذا هدف من این است ضمن اینکه زیرساخت‌های تحقیقاتی علوم پایه را در حوزه فیزیک کاربردی به سهم خودم بیشتر توسعه بدهم، زمینه‌ها را برای نسل‌های بعدی فراهم کنم و بتوانم در جامعه بین‌المللی هم با ارتباطاتی که وجود دارد و تحقیقاتی که می‌توانم انجام دهم سهمی از خودم به جای بگذارم و تصویر جهانی از ایران در علوم پایه را کمی بهبود دهم. می‌خواهم بعد از رفتن از این حوزه وقتی به عقب نگاه می‌کنم دستاورد شاخصی داشته باشم تا به آن اشاره کنم.
بازار کار رشته‌های فنی مهندسی و فیزیک
تصور غالب این است که رشته‌های فنی مهندسی و فیزیک بازار کار مناسبی ندارند تا حدی این حدس و انگاره به خاطر ورودی‌های زیادی است که طی سال‌های گذشته در دانشگاه‌های مختلف و بی‌حساب و کتاب و بدون در نظر گرفتن نیاز عمومی کشور گرفته شده است. البته برخلاف گذشته در سال‌های اخیر جمعیت داوطلبین در این دو رشته خیلی کم شده و این باعث تاسف است، چرا که نه این کم شدن و نه آن زیاد بودن هیچ کدام وضعیت مطلوب ما نبوده و نیست. البته تصمیم‌گیری درباره راه‌حل این موضوع برعهده کارشناسان، جامعه شناسان و متخصصان امور آموزش است.
به نظر من ابتدا باید ورودی متناسب با نیازها و ظرفیت های کشور در رشته های فنی مهندسی داشته باشیم و سپس به سراغ توسعه زیرساخت‌ها برویم. در حال حاضر لازم است زیرساخت‌ها و نیازهای کشور براساس تولیداتی که داریم و خدماتی که ارائه می‌دهیم بیشتر توسعه پیدا کند تا نیاز به متخصصین در حوزه فیزیک و مهندسی بیشتر شود. لازمه این امر این است که شرکت‌های دانش‌بنیان به وجود بیایند، شرکت‌های معتبر بتوانند تولیدات متنوعی داشته باشند و از نظر کمی و کیفی بتوانند حجم تولیدات را زیاد کنند، در این صورت ما باید بتوانیم به بازارهای بین‌المللی دسترسی داشته باشیم و ارتباطاتمان را گسترده‌تر کنیم. فقط جامعه 80 میلیونی را هدف قرار ندهیم بلکه جوامع بزرگتر و بازارهای بزرگتر با بُردهای بیشتری را مدنظر قرار دهیم کاری که کشورهای دیگر هم می‌کنند. در این صورت نیروی کار حتی کم هم می‌آید، بنابراین باید در این دو حوزه یعنی هم بحث اصلاح ذهنیت جامعه از بازار کار رشته‌های مهندسی و فیزیک و هم توسعه زیرساخت‌ها برای به کارگیری نیروها در حوزه مهندسی و فیزیک بیشتر شود. بخش فیزیک بنیادی رسالت دیگر و متفاوتی دارد که هر کشور به سهم و ظرفیت خود باید در پیشبرد آن شریک باشد و برای این مهم تعداد معدود و متخصص بسیار خبره نیاز دارد.
سقف آرزوهایت را کوتاه نکن
انتخاب رشته و شغل تا حد زیادی بستگی به انگیزه فرد دارد. برای تعدادی از اطرافیانم که در حوزه تجربی فعالیت می‌کنند شاهد هستم که بعضاً چندین پزشک زیر نظر یک مهندس صنایع کار می‌کنند چرا که یک کلینیک را طراحی و دیزاین کرده است. بنابراین صرف رفتن به رشته خاص در علوم تجربی باعث نمی‌شود که شما حتماً آینده شغلی‌تان را تضمین کنید و یا اینکه با انتخاب رشته‌های علوم پایه و فنی مهندسی انتخاب‌های شما محدود شود.
همیشه آدمی در یک یا دو رشته بیشتر تبحر و مهارت دارد و می‌خواهد از نظر زمان و پشتکار برایش هزینه بکند بنابراین نمی‌تواند هم به رشته‌های فنی مهندسی علاقه داشته باشد و هم به رشته‌های تجربی و پزشکی، چراکه دو دنیای متفاوت هستند. بنابراین داوطلبین باید با خودشان صریح و رک باشند و تنها به اینکه امروز رشته‌های پزشکی موقعیت شغلی بهتری دارند، اتکا نکنند چرا که آنجا هم موقعیت‌ها محدود و رقابت‌ها شدید است. همچنین ماهیت کار خاص است. بنابراین اگر در حوزه خاصی توانمند هستید به دلتان شک و تردید راه ندهید شما می‌توانید آن موقعیت کاری را به دست بیاورید و یا خلق کنید و با ایده‌هایی که دارید یک کارآفرین یا بنیان‌گذار موفق باشید.
امروزه باتوجه به پیشرفت تکنولوژی و گستردگی حوزه‌های فیزیک و مهندسی به هیچ‌وجه این اتفاق نمی‌افتد که فردی توانمند، علاقه‌مند و ایده‌مند باشد ولی فرصت آموختن نداشته باشد و هیچ کاری از دستش برنیاید.
قطعاً با استمرار و پشتکار موقعیت‌هایی را که اصلا فکرش را هم نمی‌کنید به دست می‌آورید. بنابراین به هیچ وجه این طور نیست که انتخاب‌ها محدود باشد یا اینکه شما از انتخاب این رشته درمانده شوید. البته با انتخاب این رشته راهی جلوی پایتان قرار می‌گیرد که نیاز به تلاش فراوان برای موفقیت دارد.
سیاست‌گذاری‌ها تاثیر بسزایی دارند
جامعه تابع شرایط و تصمیم‌گیران است و تصمیم‌گیران هم باید در هر سطحی تیم های مشاوره‌های تخصصی داشته باشند، مشاورانی که ریشه در دانشگاه، جامعه و دنیای بین‌الملل داشته باشند.
یعنی اگر شما تیم مشاوره تخصصی‌تان را از یک مورد انتخاب کنید حتما راه را به بیراهه رفته‌اید، کسانی که تصمیم می‌گیرند و برنامه‌سازی می‌کنند باید تیم مشاوره تخصصی بدون توجه به حواشی جامعه داشته باشند و بتوانند در آن مقطع ریل‌گذاری درستی انجام دهند تا خدایی نکرده منجر به آسیب‌ها و هدررفت استعدادها نشود. در وزارتخانه‌های آموزش و پرورش، علوم و شورای انقلاب فرهنگی نیازمند این امر هستیم تا سیاست‌گذاری‌های درستی اتفاق بیفتد.
بنابراین تاکید من این است که تیم‌های مشاوره را گسترده و متنوع انتخاب کنند. البته خود داوطلبین در شرایط فعلی، باتوجه به منابع اطلاعاتی زیادی که وجود دارد و باید به بلوغ و رشدی برسند تا تمام معیارها و فاکتورها را برای یک انتخاب منطقی به کار ببرند.
تقدیر و تشکر از استادان
فارغ از دانشمندان سده های اولیه اسلام، فیزیک نوین در جامعه ما خیلی جوان است و جای کار دارد. ما حدود چهل پنجاه سال است که آموزش فیزیک را به صورت واقعی شروع کرده‌ایم و کمتر از بیست، سی‌سال است که در این حوزه پژوهش می‌کنیم ولی سابقه دنیا در این حوزه چندصدساله و بسیار عمیق است.
در این مسیر خیلی از استادان بودند که خودشان را فدای آموزش فیزیک کردند که برای بنده اگر بخواهم اسم شخصی را ببرم شهید دکتر مسعود علی‌محمدی واقعا یک استاد نمونه در دانشگاه تهران بودند و در دانشگاه صنعتی شریف هم عزیزان بسیاری از جمله آقایان دکتر حسام‌الدین ارفعی و دکتر وحید کریم‌پور دو عزیزی اند که برای آموزش و شناخت بهتر فیزیک در جامعه ایران خیلی زحمت کشیده و می‌کشند.
یک پیشنهاد به دانش‌آموزان
در کنار لذت‌ها، سرگرمی‌ها و شیطنت‌هایی که باید انجام دهند، عمیق درس بخوانند، تفکر کنند و به دنبال دلایل خیلی از پدیده‌ها باشند و به سادگی از مسایل عبور نکنند. این عمیق فکر کردن در گذر سال‌ها برای دانش آموزان تبدیل به عادت و درست اندیشیدن می‌شود. بنابراین به دانش‌آموزان پیشنهاد می‌کنم مستقل از نتیجه اصولی و ریشه ای فکر کنند.
یک پیشنهاد به داوطلبین کنکور
به داوطلبین پیشنهاد می‌کنم به خودشان توجه کنند نه به اطرافیانشان. همچنین به داشته‌های خودشان اعتماد کنند و به خدا توکل کنند.
داوطلبین به یک مرحله از شناخت خود رسیده‌اند که بتوانند تصمیم درستی بگیرند بنابراین باید مسئولیت انتخاب‌هایشان را برعهده بگیرند چراکه تنها خودشان هستند که باید هزینه انتخاب خودشان را بدهند. پس به خودشان رجوع کنند و بعد از آن کارها را بسپارند به خدا و پشتکار را هم ضمیمه جدایی ناپذیر کارهایشان بکنند. پیگیر باشند و لذت ها را در کشف و مشاهده و ساختن قرار دهند و از منابع موثق علمی و افراد برجسته آموزش ببینند.
یک پیشنهاد به دانشجویان
به دانشجویان توصیه می‌کنم به دنبال یک مسئله عمیق در حوزه تخصصی باشند و تنها دنبال نمره گرفتن یا پاس کردن نباشند. به هرکدام از دروس‌شان به صورت یک ابزار نگاه کنند بنابراین خوب است که جعبه ابزارشان پر از ابزارهای مختلف باشد ولی در آخر هدف‌گیری و سمت‌گیری‌شان ششانشاننن به سمت یک مسئله جدی و عمیق باشد چه در حوزه کارآفرینی و فناوری چه در حوزه دانش و علوم بنیادی. بنابراین هدف بزرگ برای خودشان متصور شوند و برای آن آماده‌ی هزینه کردن باشند و در واقع برایش وقت و انرژی بگذارند.