انتشارات دانشگاه صنعتی شریف، اولین انتشارات دانشگاهی در کشور است که الگوی چاپ و توزیع سنتی کتاب را به صورت کامل متوقف کرده و به الگوی چاپ مبتنی بر تقاضا روی آورده است.
کتاب یکی از اولین و موثرترین ابزارهایی است که از گذشته توسط بشر برای ترویج و توسعه علم از آن استفاده شده است. به مناسبت تغییر برخی سیاست‌های دانشگاه در حوزه نشر کتاب و راه‌اندازی فروشگاه اینترنتی جدید کتاب دانشگاه، به نشانی Book.sharif.edu، مصاحبه‌ای با دکتر هرمزی‌نژاد، مدیر امور پژوهشی دانشگاه، به عنوان متولی سیاست‌گذاری حوزه کتب علمی دانشگاه انجام شده است که در ادامه می‌خوانید.
لطفاً سابقه‌ای از شکل‌گیری انتشارات دانشگاه و شرایط فعلی آن ارایه فرمایید.
موسسه انتشارات دانشگاه یکی از نهادهای با سابقه دانشگاه است که شکل‌گیری آن به سال 1352 بر می‌گردد و هدف از شکل‌گیری آن درک عمیق از نیازهای آن روز کشور جهت تالیف و ترجمه‌ی آثار علمی با کیفیت و تخصصی در حوزه‌های مختلف علوم، مهندسی، فناوری و علوم انسانی در جهت ترویج دانش و انتقال محتواهای علمی به جامعه دانشگاهی بوده است تا نقشی سازنده در پیشرفت علمی و فناوری کشور داشته باشد.
این موسسه در مدت فعالیت خود تاکنون، بیش از 700 عنوان کتاب با کیفیت و سطح بالا تالیف و ترجمه نموده است که در اختیار مخاطبان قرار گرفته است. وجود تیم متخصص و متعهد به کیفیت در این موسسه، موجب شده است که برند این موسسه به عنوان یک نماد اعتماد و کیفیت در عرصه انتشارات علمی شناخته شود.
همچنین مجموعه‌های کتاب‌های منتشر شده از سوی این موسسه، افتخارات گوناگونی مانند کتاب سال، کتاب سال دانشجویی، کتاب فصل یا کتاب برتر دانشگاهی دریافت کرده است.
در سال‌های اخیر این موسسه به عنوان یک نهاد انتشاراتی که به صورت تخصصی در حوزه علمی و دانشگاهی فعالیت می‌کند، با چالش‌های گوناگونی مواجه بوده است. از یک سو افزایش سرعت تغییرات علمی و ضرورت به‌روزرسانی کتاب‌ها موجب می‌شد که ویرایش‌های جدید کتاب‌ها با سرعت بیشتری نسبت به گذشته مورد نیاز و توجه باشد. از سوی دیگر هزینه‌های جانبی چاپ کتاب‌ها به صورت عمده مانند هزینه‌های انبارداری و نگهداری و مدل‌های توزیع سنتی آن در تعامل با موزعین باعث تحمیل هزینه‌های گزاف به این موسسه می‌شد به طوری که تامین هزینه‌های اجرایی این موسسه تبدیل به چالشی اساسی شده بود. همچنین تخصصی بودن کتاب‌های این موسسه نسبت به ناشران عمومی و همچنین فصلی بودن بازار کتاب‌های دانشگاهی باعث می‌شد که وصول درآمد و مطالبات کتاب‌های فروش رفته نیز با تاخیر بسیار انجام شود که خود این مسئله نیز موجب تاخیر در تسویه حساب با مولفان و بروز نارضایتی برای ایشان و همچنین مشکل در تامین جریان نقدینگی این موسسه نیز می‌گردید.
لذا در سال گذشته جمع‌بندی بدین صورت انجام شد که فعالیت‌های موسسه انتشارات صرفاً به حوزه تخصصی آن یعنی، تامین زیرساخت مناسب برای تالیف، ترجمه و اخذ مجوزهای لازم برای نشر کتاب متمرکز شود و با الگوگیری از روش‌های نوین چاپ و توزیع کتاب در دنیا این مسئولیت‌ها برون سپاری شود.
در همین راستا الگوی چاپ و توزیع سنتی کتاب‌های موسسه انتشارات دانشگاه به الگوی چاپ مبتنی بر تقاضا یا Print On Demand (POD) تغییر کرد.
با توجه به اینکه الگوی چاپ مبتنی بر تقاضا، الگوی جدیدی است؛ لطفاً در خصوص سابقه اجرای این الگو توضیحات بیشتری ارایه فرمایید.
بروز تحولات گسترده در حوزه صنعت چاپ دیجیتال و گسترش ماشین‌آلات این حوزه و کاهش هزینه‌های موارد مصرفی، مسیری بود که امکان اجرای چاپ مبتنی بر تقاضا را فراهم نمود. به عبارت دیگر با کاهش هزینه‌های چاپ دیجیتال در عین افزایش کیفیت و سرعت، این امکان فراهم شد که چاپ با تجهیزات دیجیتال در تعداد محدود امکان رقابت با روش‌های سنتی چاپ مانند آفست را داشته باشد.
ناشران و توزیع‌کنندگان متنوع و معتبری در دنیا وجود دارند که از این روش برای رساندن کتاب‌های تالیف شده، به دست متقاضیان نهایی از این روش استفاده می‌کنند. مجموعه‌هایی مانند KDP آمازون، IngramSpark، Draft2Digital، Blurb، Bookvault، BookBaby و ... از معتبرترین مجموعه‌هایی هستند که خدماتی در این حوزه ارایه می‌نمایند.
از سوی دیگر در میان ناشران دانشگاهی نیز، انتشارات دانشگاه رایس (Rice) به عنوان اولین انتشارات دانشگاهی بود که به صورت کامل به الگوی چاپ مبتنی بر تقاضا تغییر مسیر داد. این اتفاق یک دهه پس از توقف فعالیت‌های این انتشارات در سال 1996 رخ داد و به واسطه POD بود که انتشارات این دانشگاه به فعالیت‌های خود بازگشت. پس از آن انتشارات دانشگاه‌هایی مانند آکسفورد، استفورد، تگزاس و ... نیز به بهره‌گیری از این مدل روی آوردند.
مزایای بهره‌گیری از این روش برای انتشارات دانشگاه چیست؟
در الگوهای سنتی، انتشارات دانشگاه مجبور بود با تامین هزینه‌های کاغذ و چاپخانه، اقدام به چاپ عمده کتاب‌ها نموده و پس از آن برای توزیع و فروش کتاب‌های چاپ شده، آن‌ها را در اختیار موزعین قرار دهد.
شرایط حاکم بر بازار کتاب نیز به صورتی بود که موزعین، چک‌هایی برای چندین ماه آینده به انتشارات دانشگاه ارایه می‌نمودند. بدین صورت تسویه حساب‌های کتاب‌های فروش رفته بسیار بلند مدت بود و ارزش کمی به انتشارات و مولفان منتقل می‌نمود. از سوی دیگر با پایان یافتن تیراژ چاپ شده و کاهش تقاضا، چاپ مجدد کتاب برای انتشارات اقتصادی نبوده و این مساله موجب نایاب شدن کتاب می‌شد. همچنین هیچ وقت گزارش بروز و جامعی برای کتاب‌های فروش رفته در دسترس نبود تا بتوان بر اساس آن میزان تقاضای بازار را بررسی و تحلیل نمود.
در الگوی جدید اولاً همواره همه‌ی کتاب‌های انتشارات دانشگاه برای متقاضیان در دسترس خواهد بود و پس از ثبت سفارش از سوی متقاضی، کتاب به صورت سفارشی برای متقاضی چاپ و برای ایشان ارسال می‌گردد. همچنین، در هر لحظه امکان گزارش‌گیری از میزان فروش و چاپ کتاب‌ها برای انتشارات و مولفین فراهم است و امکان تسویه حساب با مولفین نیز تسریع خواهد شد.
از سوی دیگر با کاهش هزینه‌های انتشارات برای تامین کاغذ و چاپ عمده کتاب، این منابع مالی به روی فعالیت‌های اصلی و تخصصی انتشارات، یعنی ترجمه و تالیف کتاب‌های بیشتر متمرکز خواهد شد.
در همین راستا همزمان با سی و پنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، فروشگاه اینترنتی جدید انتشارات دانشگاه با تمرکز بر الگوی چاپ مبتنی بر تقاضا، نیز فعالیت خود را آغاز نمود.
با این تغییر رویکرد، چه اتفاقی برای کتاب‌هایی که در گذشته چاپ شده است خواهد افتاد؟
در سایت جدید فروشگاه کتاب انتشارات دانشگاه، کتاب‌های چاپ شده‌ی پیشین و کتاب‌هایی که به صورت POD چاپ می‌شوند در کنار یکدیگر به صورت همزمان ارایه می‌گردند؛ با این اولویت اگر موجودی از این کتاب‌ها در انتشارات دانشگاه وجود داشته باشد تا پایان یافتن موجودی برای متقاضیان ارایه خواهد شد و پس از پایان موجودی انبار، به صورت POD به متقاضیان ارائه خواهد شد. ولی با این وجود کتاب‌هایی در میان کتب چاپ شده، خصوصاً در حوزه IT و فناوری اطلاعات، وجود دارد که مطالب آن‌ها با توجه به شرایط فعلی قدیمی شده و دیگر مخاطبی برای آن‌ها وجود ندارد. لذا لازم است در تعامل با مولفین آن‌ها، به وضعیت این کتاب‌ها رسیدگی شود.
البته در حال حاضر تعداد عناوینی که به صورت موجود ارایه می‌گردند نسبت به عناوینی که به صورت POD چاپ و ارایه می‌گردند بسیار کمتر است.
به نظر شما آیا این رویکرد تبدیل به مدلی برای انتشارات دانشگاهی کشور خواهد شد؟
انتشارات دانشگاه صنعتی شریف، اولین انتشارات دانشگاهی در کشور است که به صورت کامل به الگوی چاپ مبتنی بر تقاضا روی آورده است و پس از آن، چند مورد از انتشارات دانشگاهی کشور نیز به این الگو پیوسته‌اند. البته این الگو محدود به انتشارات دانشگاهی کشور نبوده و برخی از ناشران عمومی معتبر و پر مخاطب کشور نیز، کتاب‌هایی که در وضعیت خاتمه چاپ داشتند را از طریق این الگو به چرخه عرضه بازگردانده‌اند.
بر اساس سیاست‌های جدید چه تغییراتی در رویکردهای دانشگاه در حوزه چاپ کتاب روی خواهد داد؟
پیش از این شاهد بودیم که گاهی موسسه انتشارات دانشگاه به عنوان یک بنگاه اقتصادی اقدام به نشر کتاب‌هایی که جنبه علمی و دانشگاهی نداشته و صرفاً به دلیل جذب منابع مالی و تامین هزینه‌های جاری اقدام به نشر آن‌ها می‌نمود. لذا در فرآیند فعلی با توجه به حذف هزینه‌های بالای چاپ و نگهداری کتاب، سیاست دانشگاه بر این است که صرفاً اقدام به چاپ کتاب‌های علمی و تخصصی نماید که یکی از مولفین و یا مترجمین آن یک نفر از اعضای هیئت علمی دانشگاه باشد. از سوی دیگر با تشکیل و پیگیری کمیته کتاب دانشگاه، نظارت بیشتری بر کیفیت محتواهای کتاب‌های چاپ شده صورت خواهد پذیرد تا از ارتقاء کیفیت برون‌دادهای علمی دانشگاه اطمینان حاصل شد. همچنین در مدل جدید دانشگاه اعتباراتی برای تسهیل در آماده سازی اولیه کتاب‌ها برای مولفین در نظر گرفته است تا موجب تسهیل این موضوع گردد. در این میان کاهش هزینه‌های آماده سازی کتاب نیز موجب خواهد شد که کتاب‌های انتشارات دانشگاه با قیمت مناسب‌تری در اختیار مصرف کننده نهایی قرار گیرد. از سوی دیگر تسهیل و امکان ارایه گزارش بروز و لحظه‌ای به مولفین در خصوص میزان فروش کتاب‌های ایشان موجب افزایش شفافیت، سرعت در تسویه حساب با ایشان خواهد شد.